Κείμενο από την εκπομπή του Άντρου Σκαλιστή «roadtrip.cy» στον Σπορ FM 95.

Το να νιώθουμε ωραία είναι σημαντικό στοιχείο της ζωής μας και πρέπει να το επιδιώκουμε κάτω από οποιεσδήποτε συνθήκες. Όπως αυτή την τελευταία περίοδο όπου όλοι ζούμε δυσκολίες, πρέπει να ξέρουμε τι κρατάμε και τι αφήνουμε πίσω. Εμείς, η παρέα του roadtrip.cy μέσα από τα ταξίδια μας, ταξιδεύουμε στα χρώματα, τα αρώματα και τις γεύσεις του νησιού μας και χαιρόμαστε τις διαδρομές σε μικρούς και άγνωστους προορισμούς.

«Η ζωή είναι όπως το νερό, όταν δεν κινείται βαλτώνει. Για να μη βαλτώσει πρέπει συνεχώς να είναι σε κίνηση». Εμείς, η παρέα του roadtrip.cy συμφωνούμε απόλυτα. Βρίσκουμε αυτή τη ρήση σοφή. Κατ’ ακρίβεια, για μας είναι τρόπος ζωής. Πάντα κινούμαστε, ταξιδεύουμε έστω και νοερά, προτιμούμε, όταν μπορούμε, τη μέρα μας να την περάσουμε σε κίνηση, σε μια ωραία διαδρομή, οδηγώντας ένα αυτοκίνητο που μας εμπνέει. Όταν δεν μπορούμε, θα θυμηθούμε μια διαδρομή που χαρήκαμε, ή ακόμα καλύτερα θα σχεδιάσουμε την επόμενη. Σχεδιάζουμε νοερά πόσο ωραία θα περάσουμε πηγαίνοντας με το ποδήλατο σε ένα προορισμό που θα δώσει κι άλλο χρώμα στην καθημερινότητά μας, ή περπατώντας σε ένα μονοπάτι μέσα στη φύση. Εδώ μπαίνει το roadtrip.cy, φιλοδοξούμε να σας δίνουμε ιδέες για τα επόμενα ταξίδια σας.

Σήμερα, θα πάμε σε ένα χωριό κοντά στη Λευκωσία, εύκολη διαδρομή, πολλοί το ξέρετε ως χωριό. Εμείς όμως, όπως συνηθίζουμε, θα δούμε και άλλες πλευρές του, θα το δούμε και από άλλη οπτική γωνία. Επειδή η διαδρομή είναι εύκολη, θα πάμε με ένα κλασικό αυτοκίνητο, μικρό αλλά με έντονη προσωπικότητα.

Πριν λίγες μέρες έπεσε στα χέρια μου ένα βιβλίο που το διάβασα απνευστί. Ξέρετε καμιά φορά πώς συνωμοτεί το σύμπαν. Το βιβλίο αυτό, είναι η αφορμή για τη σημερινή μας διαδρομή. Ο τίτλος του, όταν το είδα με άρπαξε από τα μαλλιά (κυριολεκτικά, όμως) «ΜΝΗΜΕΙΑ ΦΩΝΗΕΝΤΑ». Σκεφτείτε τι σημαίνουν αυτές οι δύο λέξεις, σκεφτείτε το βάρος τους μαζί, θα τις αναλύσουμε σε λίγο. Το βιβλίο έχει γραφτεί από την Παναγιώτα Ψιλλίτα Ιωάννου, συγγραφέα, δασκάλα, αγωνίστρια της ΕΟΚΑ και αρχαιολόγο, σε συνεργασία με τον Αβέρκιο Κυρίλλου, τέως κοινοτάρχη Αγίου Επιφανίου. Αναφέρεται στο χωριό, ή μάλλον σε ευρήματα στο χωριό.

Ανυπομονούμε να ξεκινήσουμε για Άγιο Επιφάνιο, θα συνεχίσουμε για το αυτοκίνητο στον δρόμο. Βγαίνουμε από Λευκωσία με κατεύθυνση Ανθούπολη, Κλήρου, Παλαιχώρι. Σε 30 περίπου χιλιόμετρα θα δούμε την πινακίδα που μας κατευθύνει προς το χωριό. Δεξιά από τον κύριο δρόμο και σε 500 μέτρα φτάνουμε. Από τις άλλες πόλεις, για να έρθετε στο χωριό, εισηγούμαστε, πρώτα Λευκωσία και μετά απευθείας στον Άγιο Επιφάνιο. Σήμερα ο Άγιος Επιφάνιος είναι κυριολεκτικά ένας περίπατος από τη Λευκωσία. Φυσικά, δεν ήταν πάντα έτσι.

(Φωτογραφία: To χωριό από μακριά)

Μέχρι το Αρεδιού είμαστε σε πεδινό τοπίο, χαμηλοί λόφοι και καταπράσινη φύση, μαντεύουμε όμως τα βουνά, η μάλλον τα βλέπουμε στο βάθος. Και εκεί που ξεκινούν τα βουνά είναι και ο προορισμός μας. Φτάνουμε στο φράγμα της Κλήρου που μας δελεάζει να το επισκεφθούμε, έχει μαζέψει αρκετό νερό και φέτος και θέλουμε να χαρούμε αυτή την ηρεμία του νερού στην επιστροφή αν έχουμε χρόνο. Πάμε σιγά, όμως, και όπως κινούμαστε στον δρόμο, για αρκετή απόσταση, το φράγμα είναι δίπλα μας στα αριστερά. Κλέβουμε ματιές και απολαμβάνουμε την ήρεμη επιφάνεια του νερού. Μετά το φράγμα της Κλήρου το τοπίο αρχίζει να αγριεύει γιατί το νερό μαζεύεται στο φράγμα από τον ποταμό Μαρούλαινας, που για να φτάσει μέχρι εδώ περνά μέσα από βαθύ και πολύ παλιό φαράγγι. Έτσι μετά το φράγμα στα αριστερά μας έχουμε το φαράγγι, δεν το βλέπουμε αλλά το μαντεύουμε από τη βλάστηση, πολλά δέντρα αρχίζουν να ομορφαίνουν το τοπίο. Φτάνουμε σε μια συστάδα ευκαλύπτων και η πινακίδα μάς καθοδηγεί δεξιά. Από εδώ πυκνώνει το δάσος και ο δρόμος γίνεται πιο ανηφορικός.

Ανεβαίνουμε προς το χωριό και χαιρόμαστε το δάσος. Να πούμε, όμως, ότι μέχρι πριν λίγα χρόνια εδώ δεν ήταν δάσος, ήταν αμπέλια τα οποία εγκαταλείφθηκαν τη δεκαετία του ‘70. Το εκπληκτικό είναι ότι, παρόλο που εδώ ήταν καλλιεργήσιμη έκταση τόσο πρόσφατα, τώρα είναι ήδη δάσος. Φτάνουμε στο κέντρο του χωριού από όπου ξεκινά το μονοπάτι της φύσης «Αμαδρυάδες». Το όνομα είναι υπέροχο και ταιριαστό στο συγκεκριμένο μονοπάτι γιατί οι Αμαδρυάδες στην ελληνική μυθολογία είναι νύμφες των δασών, που γεννιούνται με τις βελανιδιές και άλλα δέντρα και αναπτύσσονται μαζί τους. Όταν το δέντρο κόβεται, η νύμφη του πεθαίνει, πηγαίνει όμως σε άλλο δέντρο και τιμωρεί τον ένοχο. Τις Αμαδρυάδες τις συναντούμε όπου υπάρχει γλυκό νερό, σε πηγές, ποτάμια, σε δάση και βουνά. Ήταν η ανθρωπόμορφη ιδέα, η προσπάθεια επεξήγησης των ήχων του δάσους, το θρόισμα των φύλων, το κελάρυσμα του νερού, ο αέρας που περνά μέσα από βράχους.

(Φωτογραφία: Το μονοπάτι Αμαδρυάδες είναι κυκλικό, επιστρέφει δηλαδή στην εκκίνησή του.)

Το μονοπάτι είναι κυκλικό, επιστρέφει δηλαδή στην εκκίνησή του. Μας δίνει δυο επιλογές, την κοντή και τη μακριά εκδοχή, του ίδιου μονοπατιού. Η πρώτη έχει μήκος 5 χιλιόμετρα με χρόνο περπατήματος 2 ώρες και βαθμό δυσκολίας 2. Η δεύτερη διαδρομή είναι συντομότερη, έχει μήκος 2,5 χιλιόμετρα και περπάτημα για περίπου 1 ώρα. Εμείς σήμερα θέλουμε να πάμε στο σημείο θέας πάνω από το χωριό, από το οποίο περνούν και οι δύο διαδρομές, για εξοικονόμηση χρόνου θα περπατήσουμε την σύντομη διαδρομή. Ξεκινούμε από το κέντρο του χωριού και σύντομα είμαστε μέσα στο δάσος. Συναντούμε πεύκα, ξυσταρκές και διάφορους θάμνους. Βλέπουμε και αγρελιές που συνήθως δεν τις βρίσκεις σε αυτό το ύψος. Το μονοπάτι είναι αρκετά ανηφορικό αλλά δεν μας κουράζει γιατί πάμε σιγά και χαιρόμαστε την φύση. Λίγο πιο ψηλά αρχίζουμε να εντοπίζουμε και λατζιές, ενδημικό φυτό της Κύπρου και τα υπέροχα λουλούδια «Δάκρυα της Παναγίας».

Εκείνο που πραγματικά μας ενθουσιάζει, όμως, όταν το εντοπίζουμε στην ίδια περιοχή, πολύ κοντά στο σημείο θέας, είναι το λουλούδι κρόκος. Μικρό, πανέμορφο, πολύ ζωντανό, μοβ με κίτρινο κέντρο, είναι πραγματικά πανέμορφο, για μένα το πιο όμορφο λουλούδι της Κύπρου. Αν με ρωτούσαν ποια εικόνα θα ήθελα να αντιπροσωπεύει το νησί μας, πιθανόν να απαντούσα η εικόνα αυτού του λουλουδιού – πιθανόν, όμως, γιατί έχουμε πολλές ωραίες εικόνες στον τόπο μας. Στην Κύπρο έχουμε τρία καθαρά κυπριακά, γηγενή είδη αυτών των αγριολούλουδων, που δεν υπάρχουν πουθενά αλλού στον κόσμο και για τον λόγο αυτό θεωρούνται ως αυστηρά προστατευόμενα είδη, οπότε είμαστε κι εμείς προσεκτικοί και δεν τα πατούμε. Πάμε σιγά αλλά λαχανιάσαμε λίγο, είχαμε αρκετή ανάβαση. Φτάσαμε στο πιο ψηλό σημείο του μονοπατιού, στη Μούττη της Σελέας. Εδώ είναι και το σημείο θέας, με 800 μέτρα υψόμετρο. Ανυπομονούμε να δούμε την θέα από εδώ, αλλά θα κάτσουμε στο κιόσκι να βρούμε την ανάσα μας πρώτα και μετά.

Πήραμε ανάσα στο κιόσκι, στο σημείο θέας με 800 μέτρα υψόμετρο, τελειώσαμε τον καφέ μας και ανυπομονούμε να δούμε τη θέα. Η προηγούμενη φορά που μαγευτήκαμε από ψηλά, αν θυμάστε, ήταν από τη Σιελιδονόμουττη. Τώρα είμαστε πιο χαμηλά αλλά αυτό που έχει σημασία είναι ότι είμαστε 15 χιλιόμετρα πιο βόρεια, πιο κοντά στη Μεσαορία και πιο κοντά στον Πενταδάκτυλο, επίσης είμαστε 20 χιλιόμετρα πιο ανατολικά. Διερωτώμαι πώς αυτό θα επηρεάσει το τι θα δούμε. Όπως στεκόμαστε δίπλα από το κιόσκι στα νότια, βλέπουμε την κορυφογραμμή που σχηματίζει η οροσειρά του Τροόδους. Βλέπουμε τα Τζιόνια, τους Κουσεΐδες και τη Σιελιδονόμουττη, την Παπούτσα, τη Μαδαρή απέναντί μας. Στα ανατολικά ευτυχώς, σήμερα έχουμε καθαρό ουρανό, καθαρή ατμόσφαιρα γιατί βλέπουμε καθαρά τον κόλπο της Μόρφου, φανταστική θέα.

(Φωτογραφία: Σήμερα έχουμε καθαρό ουρανό, καθαρή ατμόσφαιρα γιατί βλέπουμε καθαρά τον κόλπο της Μόρφου, φανταστική θέα.)

Είμαστε τυχεροί να έχουμε σήμερα τόσο καθαρό ουρανό, τόσο υπέροχη θέα. Στα δεξιά μας, βόρεια, βλέπουμε τον Πενταδάκτυλο καθαρά, πιο δεξιά, στα ανατολικά βλέπουμε τον κόλπο της Αμμοχώστου αλλά και πιο πέρα. Βλέπουμε κομμάτι της ακτογραμμής της χερσονήσου της Καρπασίας. Δεν ξέρω μέχρι ποιο σημείο ξεχωρίζουμε με το βλέμμα μας αλλά σίγουρα είναι αρκετά μετά το Μπογάζι. Αυτό πρώτη φορά το βλέπω. Έχω ξαναδεί και μάλιστα έχουμε δει και μαζί τον κόλπο της Αμμοχώστου από ψηλά, να σας θυμίσω ότι τον είχαμε δει από τη Σιελιδονόμουττη, πάνω από τον Φαρμακά. Την προέκταση του κόλπου, όμως, προς Βοκολίδα, ίσως και πιο πέρα, αυτό πρώτη φορά το χαιρόμαστε.

Ναι, είμαστε τυχεροί που έχουμε τόσο καθαρό ουρανό σήμερα. Με τέτοια ατμόσφαιρα ξαναστρέφω το βλέμμα προς το βουνό, συγκεντρώνομαι και αρχίζω να βλέπω χωριά πάνω στο βουνό. Νομίζω ότι ξεχωρίζω τον Λάρνακα της Λαπήθου, πιθανόν και το Δίκωμο ή το Συγχαρί, δεν είμαι σίγουρος όταν τα βλέπω από τόση απόσταση. Νιώθω την απόσταση, νιώθω πραγματικά μακριά, παρόλο που είμαι ελεύθερος στην κορυφή ενός βουνού, νιώθω αποκομμένος με συρματοπλέγματα. Απομακρυσμένος, ή καλύτερα αποστασιοποιημένος. Νιώθω την απόσταση αλλά νιώθω και έλξη μαγνητική, μια σύνδεση δυνατή, σύνδεση ισχυρή... εύχομαι… μάλλον προσεύχομαι να μη νιώσω και αποκομμένος στο μέλλον. Πιο δεξιά βλέπω, ή μάλλον νιώθω ότι με βλέπει ο βράχος του Πενταδακτύλου. Ο Πενταδάκτυλος, δεν αντέχω το βλέμμα του.

Αρχίζουμε την κατάβασή μας από τη Μούττη της Σελέας, φεύγουμε από το σημείο θέας και περπατάμε το κατηφορικό μονοπάτι για 800 περίπου μέτρα προς το κέντρο του χωριού. Να πούμε ότι ο πρώτος που πραγματικά έψαξε για την ιστορία του Αγίου Επιφανίου, ανακάλυψε και κατέγραψε ιστορικά ευρήματα, ήταν ο τέως κοινοτάρχης, ο Αβέρκιος Κυρίλλου. Ο Αβέρκιος, μαζί με την αρχαιολόγο Παναγιώτα Ψιλλίτα Ιωάννου, έγραψαν το βιβλίο «ΜΝΗΜΕΙΑ ΦΩΝΗΕΝΤΑ» που αναφέραμε στην αρχή. Το βιβλίο αυτό μάς κέντρισε το ενδιαφέρον να ξαναανακαλύψουμε μαζί τον Άγιο Επιφάνιο.

Αναφέρονται και μάλιστα με φωτογραφίες, ευρήματα που αποδεικνύουν την κατοίκηση του χώρου, χωρίς διακοπή, τουλάχιστον από τη Νεολιθική εποχή, από το 8000 π.Χ. δηλαδή. Ευρήματα στην αρχή παράξενα, αλλόκοτα, όπως λέει ο ίδιος. Μετά από μελέτη και πιστοποίηση, όμως, αποδείχτηκαν ευρήματα ανεκτίμητης αρχαιολογικής σημασίας.

Μαζί θα προσπαθήσουμε να δούμε επιτόπου κάποια από αυτά τα ευρήματα. Περπατώντας στον παλιό πυρήνα μπορούμε να παρατηρήσουμε ότι τα παλιά σπίτια είναι χτισμένα με λιθοδομή. Πέτρες δηλαδή, στοιβαγμένες, η μια πάνω στην άλλη. Δεν έχουν το ίδιο μέγεθος και σχήμα, οπότε για να ισορροπήσουν στερεώνονται ενδιάμεσα με μικρά κεραμικά κομμάτια. Τα κεραμικά είναι θραύσματα από κεραμίδια που έχουν σπάσει και είναι άχρηστα, δεν μπορούν να χρησιμοποιηθούν. Αυτός είναι πολύ κοινός τρόπος χτισίματος. Η μεγάλη διαφορά είναι ότι εδώ, τα κομμάτια αυτά είναι θραύσματα αρχαίων αγγείων.

(Φωτογραφία: Περπατώντας στον παλιό πυρήνα μπορούμε να παρατηρήσουμε ότι τα παλιά σπίτια είναι χτισμένα με λιθοδομή.)

Έχουν χρονολογηθεί από τα ρωμαϊκά χρόνια, στον Μεσαίωνα και πιο πρόσφατα. Μεγάλη εντύπωση προκαλεί ένας επεξεργασμένος, επίπεδος, τετραγωνισμένος λίθος που βρίσκεται επίσης στον παλιό πυρήνα. Εικάζεται ότι αυτή η πέτρα ήταν βωμός που χρησιμοποιούσαν κάτοικοι της Νεολιθικής εποχής. Εδώ επίσης, έχουν ανακαλυφθεί πέτρες με πετρογλυφία. Η πετρογλυφία προηγείται της γραφής και ήταν ένας τρόπος επικοινωνίας των ανθρώπων της Νεολιθικής εποχής. Να σας θυμίσω ότι η Νεολιθική εποχή άρχισε το 8000 π.Χ. Στα περίχωρα του Αγίου Επιφανίου έχουν ανακαλυφθεί και εργαλεία της Νεολιθικής εποχής. Πού καταλήγουμε στη χρονολόγησή μας; Ας περπατήσουμε ακόμα λίγο στο χωριό για να το σκεφτούμε.

Από τον παλιό πυρήνα του χωριού κατεβήκαμε στο προαύλιο της παλιάς εκκλησίας του Αγίου Επιφανίου. Η γωνιά αυτή, χαρακτηρίστηκε «Μικρό μουσείο» για κάποια ευρήματα που υπάρχουν εδώ. Το πρώτο πράγμα που προσέχουμε είναι ένας συμπαγής μυλόλιθος για άλεσμα ελιών, δεν ξέρουμε την ηλικία του. Αμέσως μετά το μάτι μας πάει σε μια ογκώδη πέτρα με κωνικό σχήμα. Αν την βλέπαμε σε ένα ποταμό, μπορεί να μην την προσέχαμε καν. Εδώ, μακριά από οπουδήποτε όπου φυσιολογικά θα μπορούσε να ανήκει, δημιουργεί απορία, τι είναι; Έχει διαπιστωθεί ότι είναι ένας βαίτυλος. Οι βαίτυλοι στην αρχαιότητα ήταν ιεροί λίθοι, με περίεργο μέγεθος και σχήμα, συχνά μετεωρίτες, που έπεσαν από τον ουρανό και γι’ αυτό τους απέδιδαν θεϊκές ιδιότητες και τους τιμούσαν στους ιερούς χώρους. Η λέξη είναι φοινικική και σύνθετη από το «bet» που σημαίνει σπίτι και το «el» που σημαίνει Θεός. Η λέξη που δημιουργείται από τη σύνθεση των δυο συλλαβών σημαίνει «οίκος του θεού». Γι’ αυτό, οι πρόγονοί μας τούς λάτρεψαν. Το σημαντικό όμως είναι ότι οι βαίτυλοι δεν λατρεύτηκαν ποτέ ως πέτρες, αλλά μόνο ως εκδηλώσεις της θεϊκής παρουσίας, ως σύμβολα των θεών. Αντιπροσώπευαν την κατοικία του θεού, ήταν το σύμβολό του, το έμβλημα, ο αποδέκτης της δύναμής του ή ο μάρτυρας μιας θρησκευτικής πράξης που συντελέστηκε στο όνομά του. Οι πιο διάσημοι στην αρχαιότητα βαίτυλοι ήταν ο βαίτυλος της Μητέρας θεάς, μετέπειτα Αφροδίτης, στην Παλαίπαφο και του Απόλλωνα στους Δελφούς. Έχουμε και εδώ, στον Άγιο Επιφάνιο, έναν.

Από τον δρόμο, για να κατεβούμε στο προαύλιο της εκκλησίας κατεβήκαμε 5-6 σκαλιά, δίπλα από ένα πέτρινο τοίχο. Πάμε πίσω στον τοίχο και παρατηρούμε τις πέτρες μια-μια. Ειδικά τις λίγο πιο μεγάλες. Αυτές που φαίνεται ότι ανθρώπινο χέρι τούς έχει δώσει σχήμα, τις πιο τετραγωνισμένες. Υπάρχουν 11 πέτρες, χτισμένες μέσα σε αυτόν τον τοίχο, αλλά σε εξαιρετική κατάσταση, με καθαρά πάνω τους χαραγμένα σύμβολα γραφής. Πρόκειται για συλλαβογράμματα της κυπρομινωικής και κυπρομυκηναϊκής γραφής. Τα συλλαβογράμματα έχουν αποκρυπτογραφηθεί και να πούμε σε συντομία ότι έχουν αριθμούς, τη λέξη «κούρος», τη λέξη «Άππης», γιος του Απόλλωνα δηλαδή και άλλα. Οι πέτρες αυτές προφανώς ήταν κάποτε κτισμένες σε πιο παλιά κτίσματα και ξαναχρησιμοποιήθηκαν, ανακυκλώθηκαν -αν θέλετε- στο χτίσιμο αυτού του τοίχου. Μήπως ο τοίχος αυτός, ποιητική αδεία, τελικά αποτελεί μια πολύ ισχυρή ένδειξη; Κατ’ ακρίβεια, απόδειξη ότι με τη λήξη του Τρωικού πολέμου τον 13^ο αιώνα π.Χ. κατεβαίνουν οι Μυκηναίοι - Αχαιοί στο νησί και συνενώνονται με το κυπρομινωικό στοιχείο που ήδη υπάρχει, σε ένα πολιτισμό καθαρά ελληνικό; Αυτό σκεφτείτε το, αλλά σκεφτείτε πόση ιστορία κουβαλά το νησί μας, για πόσα πράγματα θα έπρεπε να είμαστε περήφανοι. Μην το σκεφτείτε τώρα, σκεφτείτε το μέσα στη βδομάδα, σε μια δύσκολη στιγμή φέρτε στο μυαλό σας όλα τα πιο πάνω.

Μνημεία φωνήεντα… Ήταν ο τίτλος του βιβλίου που μας ταξίδεψε στον Άγιο Επιφάνιο αλλά και στην ιστορία μας. Μνημεία που φωνάζουν για την ιστορία αυτού του τόπου και για το ποιοι είμαστε, αλλά ας απλοποιήσουμε τα πράγματα.

Το χωριό Άγιος Επιφάνιος Ορεινής, είναι μια πολύ γρήγορα αναπτυσσόμενη κοινότητα, λόγω κυρίως της εγγύτητάς της με την πρωτεύουσα αλλά και με άλλα σημαντικά και μεγάλα χωριά της περιοχής. Ένας άλλος βασικός λόγος είναι η μορφολογία του εδάφους που χαρίζει στους κατοίκους πολύ ήπιους χειμώνες και έντονα δροσερά καλοκαίρια.

Η περιοχή γενικά έχει ανθρώπινη παρουσία από τους Νεολιθικούς χρόνους, από το 8000 π.Χ. Η ιστορία του Αγίου Επιφανίου χάνεται στους αιώνες αλλά εμφανίζεται ξανά στις αρχές της πρώτης χιλιετίας, όταν τα παράλια του νησιού άρχισαν να δέχονται επιδρομές από πειρατές. Στην ενδοχώρα ήταν πιο δύσκολο να πραγματοποιήσουν τις επιδρομές τους οι πειρατές για πολλούς λόγους. Η απόσταση, τα βουνά, οι ποταμοί, τα δάση τούς δυσκόλευαν, ήταν εμπόδια για να επιτεθούν αιφνιδιαστικά αλλά και να αποχωρήσουν με ταχύτητα. Οπότε, για προστασία, άρχισαν να δημιουργούνται οικισμοί πιο μέσα και πιο ψηλά από τα παράλια. Από τα παράλια της σημερινής Μόρφου, οι πρόγονοί μας άρχισαν να κατοικούν περιοχές κοντά στον ποταμό της Μαρούλαινας, όπου πάλι μπορούσαν να ευημερήσουν. Οι νέοι αυτοί οικισμοί δυνάμωσαν και αναπτύχθηκαν σε όλους τους τομείς. Όταν, όμως, τον πέμπτο μ.Χ. αιώνα ανακηρύχθηκε ως επίσημη θρησκεία ο Χριστιανισμός, οι μη χριστιανοί, οι λάτρεις του δωδεκάθεου, οι παγανιστές δηλαδή, απειλήθηκαν και καταδιώχτηκαν έντονα. Θέλοντας να ζήσουν με περηφάνια για το ποιοι ήταν, αλλά και να ζήσουν ειρηνικά, αρκετοί απομακρύνθηκαν από τους «παραδοσιακούς» οικισμούς. Ανέβηκαν πιο ψηλά και εντόπισαν μια περιοχή, βαθιά μέσα στο δάσος, με ψηλούς λόφους περιμετρικά. Ρίζωσαν και αναπτύχθηκαν και στον συγκεκριμένο τόπο μέχρι σήμερα. Στον Άγιο Επιφάνιο. Αυτή είναι μια πιο σύντομη εκδοχή όσων είπαμε προηγουμένως.

Συνήθως, πριν το κλείσιμο, κάνουμε μια αναδρομή, τι είδαμε, τι νιώσαμε, τι χαρήκαμε. Σήμερα, αντί αναδρομής, επιτρέψτε μου στο κλείσιμο να σας αφηγηθώ ένα μικρό απόσπασμα από ένα άλλο βιβλίο για τον Άγιο Επιφάνιο. Το έχει γράψει ο τέως ιερέας του χωριού, μακαρίτης πλέον, Παπαμιχαήλ Τουμάζου Παπαμιχαήλ. Μεταφέρω το κομμάτι αυτούσιο και παρακαλώ προσέξτε πόση από την πρόσφατη ιστορία μας είναι συμπυκνωμένη σε 10 γραμμές, αλλά προς το τέλος προσέξτε και το ήθος:

«Γεννήθηκα στις 15 Αυγούστου, την κακή εκείνη χρονιά του 1922. Ήμουν πρώτος από τα επτά παιδιά του Τουμάζου Παπαμιχαήλ και της Μαρίας Προκόπη. Ζήσαμε και μεγαλώσαμε με πολλές στερήσεις εξαιτίας της μεγάλης φτώχιας. Ήταν εποχή της Αγγλοκρατίας. Δεν υπήρχαν δουλειές και ενδιαφέρον για τον κόσμο και τον τόπο.

Πήγα στο Δημοτικό το 1928 και αποφοίτησα το 1935. Όλα τα παιδιά τότε πηγαίναμε στο σχολείο χειμώνα-καλοκαίρι, ξυπόλυτοι. Πολλές οικογένειες είχαν και σοβαρό πρόβλημα διατροφής. Από μικρός αγαπούσα πολύ τα γράμματα. Τέλειωσα το σχολείο χωρίς καμιά παρατήρηση από τον δάσκαλο.»

Αυτά έγραψε ο Παπαμιχαήλ…

Εγώ έχω να προσθέσω μόνο μια παροιμία που ταιριάζει με τον Παπαμιχαήλ, αλλά ταιριάζει και με τον άνθρωπο που μας ξενάγησε τόσο φιλόξενα και με τόση περηφάνια στο χωριό του:

«Ο τόπος εν ο άνθρωπος»

Το πιο πάνω κείμενο είναι τμήματα της εκπομπής «Roadtrip.cy». Κάθε Σάββατο και Κυριακή από τις 8 μέχρι τις 10 ακούτε την εκπομπή του Άντρου Σκαλιστή «Roadtrip.cy» στον ΣΠΟΡ FM 95.