Του Ανδρέα Μαλάη

Με αφορμή τα 100 χρόνια από τη γέννηση του Ingmar Bergman το πολιτιστικό εργαστήρι Αγίων Ομολογητών, το κυπριακό κέντρο σύγχρονου κινηματογράφου, το «συνεμά ξάνθης 3» και ο κινηματογράφος «Πάνθεον» διοργανώνουν ένα αφιέρωμα προβολών των σημαντικότερων ταινιών ενός από τους πιο εμβληματικούς και χαρακτηριστικούς σκηνοθέτες, που άφησε ανεξίτηλο το στίγμα του στην εξέλιξη της έβδομης τέχνης.

Λίγες είναι οι περιπτώσεις στον κινηματογράφο πλέον, κατά τις οποίες ο εκπαιδευμένος θεατής μπορεί να αναγνωρίσει την ταυτότητα του δημιουργού, και η πιο χαρακτηριστική είναι ίσως η περίπτωση του Bergman. Η σημερινή κριτική σχεδόν ομόφωνα αναγνωρίζει πως ίσως υπήρξε ο μοναδικός σκηνοθέτης που μοιάζει να έχει πλήρη έλεγχο του μέσου του, του οποίου τα έργα έχουν μια κρυστάλλινη και αμίμητη ταυτότητα. Είναι, επομένως, από τους λίγους που μπορούμε να χαρακτηρίσουμε ως «auteur» (καλλιτέχνης που έχει τον πλήρη έλεγχο όλων των πτυχών ενός έργου) καθώς έχει καταφέρει να συνθέσει το δικό του κινηματογραφικό σύμπαν με επαναλαμβανόμενα μοτίβα, θεματικές, χαρακτήρες, στιλιστικούς μηχανισμούς μέχρι και ηθοποιούς και συνεργείο. Μοιάζει να έχει δημιουργήσει το δικό του genre στον κινηματογράφο, καθώς επεξεργάζεται μοναδικά το υπαρξιακό, φιλοσοφικό δράμα. Κατάφερε μέσα από το έργο του να αποδείξει ότι ο κινηματογράφος δεν προσφέρεται μονοδιάστατα ως καθαρή ψυχαγωγία, αλλά αποτελεί μόνος του μια μορφή τέχνης.

Η περίοδος περί τα τέλη του Β’ παγκοσμίου, κατά την οποία το έργο του αρχίζει να παίρνει μορφή, έπαιξε σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση της κινηματογραφικής του σφραγίδας, καθώς η περίοδος αυτή αντιστοιχεί σε μια μεταβατική στιγμή στην ιστορία του κινηματογράφου, η οποία αφήνει το έργο του μετέωρο ανάμεσα στην αφηγηματικές τεχνικές του κλασικού σινεμά και στους μοντέρνους στιλιστικούς μηχανισμούς, ένας συνδυασμός που τελικά δικαίωσε το έργο του. Η άνθηση και επίδραση του έργου του, εξάλλου, πριμοδοτήθηκε τόσο από τη γαλλική Νουβέλ Βαγκ όσο και από την καθιέρωση των κινηματογραφικών σπουδών ως ξεχωριστού πανεπιστημιακού κλάδου. Αφενός, επειδή έγκριτοι κριτικοί όπως ο Godard και ο Rohmer υποδέχθηκαν με διθυραμβικά σχόλια το έργο του, αφετέρου, διότι τα έργα του προσφέρονταν για συστηματική μελέτη από τους νεαρούς φοιτητές των κινηματογραφικών σπουδών. Ανάμεσα στις θεματικές που ανέπτυξε ήταν ο έρωτας της νιότης, κύριως ατόμων προερχόμενων από την εργατική τάξη, ο ρόλος της γυναίκας μέσα στον γάμο, η μεταφυσική διάσταση του ανθρώπου και ο ρόλος του καλλιτέχνη.

Μπορεί το έργο του να κατατάσσεται χρονολογικά στην μεταπολεμική περίοδο, ωστόσο, αντλεί σημαντικά στοιχεία από τους Sturges και Welles, ορμώμενος από ένα «κωμικό» πλαίσιο, αφενός, και πιστεύοντας πως η πρώτη ύλη για τη γένεση ενός κινηματογραφικού έργου είναι πρωτίστως το «μαγικό» στοιχείο. Ο Bergman, ωστόσο, δεν χειρίζεται το «μαγικό» στοιχείο με τον τρόπο που το αντιμετωπίζει ο Welles, αλλά, προχωρώντας ένα βήμα παραπέρα, εκμεταλλεύεται γόνιμα διάφορα μυθολογικά στοιχεία και με την επεξεργασία τους καταδεικνύει και τα βασικά στοιχεία που συνθέτουν την κινηματογραφική φιλοσοφική του ματιά. Ο ίδιος ρητά απορρίπτει τον ωμό συμβολισμό στον κινηματογράφο, αναφέροντας πως το χειρότερο στοιχείο της τέχνης είναι το «σύμβολο», όταν αυτό τίθεται «αυτάρεσκο» στα μάτια του θεατή, σαν μια φράουλα στο παγωτό.

Μπορεί σήμερα ένας τέτοιος εμβληματικός σκηνοθέτης να μοιάζει ορισμένως «παλιομοδίτικος» και ξεχασμένος, ένα σκονισμένο κεφάλαιο που αφορά αποκλειστικά στους σπουδαστές του είδους και στους πολύ αφοσιωμένους σινεφίλ, ωστόσο το έργο του υπήρξε τόσο καινοτόμο και κεφαλαιώδες, που εάν πραγματικά θέλει κάποιος να κατανοήσει σε βάθος τους μηχανισμούς της έβδομης τέχνης και τον τρόπο με τον οποίο μπορεί να αποτελέσει πραγματική μορφή τέχνης, αξίζει να επισκεφτεί το έργο του. Μπορεί η οπτική μας να έχει ποτιστεί ανεπανόρθωτα (χωρίς να είναι αυτό επιλήψιμο) από τη στιλιστική και αφηγηματική ροή της σύγχρονης χολιγουντιανής παράδοσης, ωστόσο η ανακάλυψη της κινηματογραφικής κατάθεσης του Bergman θα μοιάζει με ένα μακρινό και διαφορετικό ταξίδι: πάντα επίκαιρο!

To πρόγραμμα των προβολών έχει ως εξής:
-Φάνι και Αλέξανδρος (1982) – 6 Ιουνίου, Κινηματογράφος Πάνθεον
-Bergman Island (ντοκιμαντέρ, 2004, σκην. Marie Nyreröd) & Φθινοπωρινή Σονάτα (1978) – 13 Ιουνίου, Κινηματογράφος Πάνθεον
-Saraband (2003) – 4 Ιουλίου, Κινηματογράφος Πάνθεον
-Καλοκαίρι με τη Μόνικα (1953) – 9 Ιουλίου Κινηματογράφος Πάνθεον