Μια επίσκεψη με «ανοικτό» μυαλό στο Μουσείο Χαρακτικής Χαμπή στα Πλατανίστεια, εύκολα σε βοηθά να κατανοήσεις γιατί το έργο του Χαμπή Τσαγγάρη αλλά και η συλλογή του Μουσείου είναι πολύ πιο μεγάλα από τις όποιες βραβεύσεις ή από «μουχτάρηδες» και τεχνοκράτες οι οποίοι αφήνονται να ορίζουν την τύχη του πολιτισμού της Κύπρου.

Φωτογραφίες: Νέαρχος Παναγιώτου

Στον δρόμο για τα Πλατανίστεια σκέφτομαι, αν τώρα που ο ίδιος ζει και δημιουργεί εκεί δεν σεβόμαστε το Μουσείο, τι θα γίνει στο μέλλον; Σκέφτομαι ότι γενικά δεν εκτιμούμε, δεν αναδεικνύουμε όσο πρέπει ή δεν «εκμεταλλευόμαστε» τους μεγάλους ανθρώπους του πολιτισμού. Δεν τους αναδεικνύουμε προς όφελός μας, προς όφελος της παιδείας, ακόμα και προς όφελος του τουρισμού και του ονόματός μας ως τόπου. Πόση «παρουσία» έχει ο Διαμαντής και το έργο του, ο Λιπέρτης, ο Πολ. Γεωργίου, ο Μόντης, ο Χριστόφορος Σάββα, πού είναι ο Βασίλης Μιχαηλίδης, ο Κκάσιαλος, ο Μάνος Λοΐζος ή ο Πασιαρδής; Πού και πώς μπορούν οι ξένοι αλλά και εμείς να γνωρίσουμε το έργο αλλά και τη ζωή των σπουδαίων αυτών ανθρώπων και καλλιτεχνών της Κύπρου;

Στον δρόμο για τα Πλατανίστεια σκεφτόμουν επίσης πως η επικείμενη συνάντησή μας θα ήθελα να γίνει μια καλή ευκαιρία να γνωρίσω καλύτερα τον Χαμπή Τσαγγάρη και να κατανοήσω το καλλιτεχνικό μέγεθός του, μόλις λίγες βδομάδες μετά που τιμήθηκε με το Ευρωπαϊκό Βραβείο Πολιτιστικής Κληρονομιάς (Βραβεία Europa Nostra 2023). Μια ευκαιρία να κατανοήσω επίσης τη σημαντικότητα του πλούτου που φιλοξενείται στο Μουσείο Χαρακτικής Χαμπή, τόσο στις τρεις περιοδικές εκθέσεις όσο και γενικότερα στη συλλογή του Μουσείου.

Χαράζοντας, κάνω ό,τι θέλω, δεν ρωτώ κανέναν τι θα κάνω. Θέλω όμως ό,τι κάνω να είναι πάντα το καλύτερο που μπορώ. Και όχι μόνο στη χαρακτική.

Οι διάσημοι παγκόσμιοι χαράκτες

Ο πάντα χαμογελαστός Χαμπής Τσαγγάρης μάς ανοίγει την περίτεχνα διακοσμημένη μεγάλη σιδερένια πόρτα του Μουσείου Χαρακτικής και μας οδηγεί στο εργαστήρι του. Στο κελί του, όπως χαρακτηριστικά το αποκαλεί. «Το κελί είναι και φυλακή, αλλά είναι και το κελί του μοναχού. Εμένα με ευχαριστεί που είμαι στο κελί. Η χαρακτική είναι το παιχνίδι μου, η ανάγκη μου να εκφραστώ. Χαράζοντας, κάνω ό,τι θέλω, δεν ρωτώ κανέναν τι θα κάνω. Θέλω όμως πάντα ό,τι κάνω να είναι το καλύτερο που μπορώ να κάνω. Και όχι μόνο στη χαρακτική», μας λέει και κατευθύνεται στον χώρο που έχει ένα μικρό μπρίκι, το καφενούι όπως το έχει βαφτίσει, για να μας φτιάξει καφέδες. Κι αυτό είναι κάτι που το κάνει πάντα, με όλους τους επισκέπτες. Παρατηρώντας το εργαστήρι, κάνουμε την απορία κατά πόσο ένα έργο που είδαμε στον τοίχο είναι χαρακτική, καθότι ήταν σχεδόν εξωπραγματικές οι λεπτομέρειες που είχε. «Κάθε φορά που ακούω την ερώτηση ‘είναι χαρακτικά αυτά;’ χαίρομαι. Σημαίνει ότι αυτός που με ρώτησε έμαθε». Και σε εκείνο το σημείο ξεκινά να μας απαριθμεί πολύ διάσημους χαράκτες, όπως ο Picasso, ο Toulouse Lautrec, ο Goya και ο Raimondi, οι οποίοι με τα έργα τους διέδωσαν ευρέως και έδωσαν τεράστια ώθηση στη σπουδαία αυτή τέχνη. Ακούγοντας τέτοια ονόματα πάντως και βλέποντας τα έργα τους, ίσως καταφέρουμε πολύ πιο εύκολα να εκτιμήσουμε τη χαρακτική αλλά και να δούμε πολύ πιο καθαρά τη σημαντικότητα χώρων πολιτισμού όπως το Μουσείο Χαρακτικής Χαμπή και Κύπριων καλλιτεχνών όπως ο κύριος Χαμπής.
 

Ο Στέλιος Βότσης και η έμπνευση

Απολαμβάνοντας τον μερακλίδικο κυπριακό που μας πρόσφερε μέσα σε έναν χαραγμένο δίσκο, ξεκινά να μας διηγείται μια παλιά ιστορία, όταν πριν από κάποια χρόνια τον επισκέφτηκε ο σπουδαίος ζωγράφος Στέλιος Βότσης. Μάθαμε λοιπόν ότι έπειτα από μια χαλαρή βόλτα στην Πέτρα του Ρωμιού, ο Βότσης, ο πολύ σημαντικός και πολύ ευαίσθητος αυτός καλλιτέχνης, εμπνεύστηκε τη δημιουργία μιας έκθεσης μέσω της οποίας θα αναδεικνυόταν το σπουδαίο φυσικό μνημείο μας που το συνοδεύουν τόσοι πολλοί και μεγάλοι μύθοι. Μια έκθεση που υλοποιήθηκε το 2011, με τη συμμετοχή 11 καλλιτεχνών, εκ των οποίων και ο Χαμπής. Αυτός εξάλλου δεν είναι και ένας ορισμός της Τέχνης, εννοώντας την αιώνια αποτύπωση γεγονότων, προσώπων, τόπων, σκέψεων και συναισθημάτων, δίνοντάς τους την αξία που δικαιούνται; Αυτό ακριβώς χαρακτηρίζει και τι δική του Τέχνης. Έχει χαράξει με εικόνες τα λόγια της «Ανεράδας» του Βασίλη Μιχαηλίδη, έχει χαράξει σε επτά εμβληματικά χαρακτικά τον σπουδαίο ποιητικό λόγο του Μιχάλη Πασιαρδή, εκ των οποίων και το «Θέλω να κλάψω από αγάπη για σένα», χάραξε λαϊκά παραμύθια όπως «Ο Σπανός τζιαι οι Σαράντα Δράτζιοι», «Το Βασιλόπουλλον της Βενεδιάς» και «Οι Τρίπλαροι», χάραξε το δράμα της Κύπρου, χάραξε το ήθος των Δασκάλων του οι οποίοι καθόρισαν αυτό που ο ίδιος είναι, χαράσσει τους φίλους του που του σημάδεψαν τη ζωή και γενικά αποτυπώνει στα έργα του (όπως και ο Διαμαντής) τον κόσμο της Κύπρου που τόσο αγαπά!

Μόνιμα στο μυαλό μου ήταν η ανάγκη μου να εκφραστώ μέσα από τα έργα μου. Βραβεία ή μη βραβεία, αυτό που μετρά είναι το έργο το ίδιο.

Ο θησαυρός στον πρώτο όροφο και το μπαλκόνι που βλέπει θάλασσα

Με όλα αυτά που έχει κάνει μέχρι σήμερα νιώθει πλήρης. Μας τα παρουσιάζει ένα προς ένα, εξηγώντας μας την κάθε χάραξη και την κάθε λέξη που πλαισιώνει τα σχέδια. Με έναν λόγο ευγενικό, με έναν ρυθμό αφηγηματικό, ο κύριος Χαμπής έχει την ικανότητα να σε μεταφέρει μέσα στο έργο. Ειδικά στον πάνω όροφο του Μουσείου νιώθουμε πιο έντονα τη συγκινησιακή του φόρτιση. Εκεί είναι «Ο Δάσκαλος», εκεί είναι και το «τράκτορ» του φίλου του του Στέλιου, ο οποίος επί 40 χρόνια είχε αγνοούμενο πατέρα -«ο Στέλιος Στυλιανού, δάσκαλος από τη Δευτερά, εξέφρασε εικαστικά το δράμα των αγνοουμένων όσο κανένας άλλος καλλιτέχνης στην Κύπρο», μας λέει σε κατοπινό στάδιο της συνέντευξης, καθώς περνάμε μπροστά από δύο δικά του χαρακτικά με πολύ ζωηρά χρώματα. Εκεί, στον όροφο, είναι και «Ο καφενές του Τρύφωνα και της Αγγελικής στην Παλιάν Θελέτραν», όπως ακριβώς ήταν το 1983 όταν τον επισκέφτηκε, εκεί είναι ο Πασιαρδής με το «Μαντήλιν ολομέταξο», εκεί είναι απ’ όπου που βλέπεις τη θάλασσα της Λεμεσού εκ του μακρόθεν, σα βγεις στο μικρό γαλάζιο μπαλκόνι. Εκεί, βασικά, είναι μαζεμένη σε ένα μικρό δωμάτιο και στη θέα του μπαλκονιού ολόκληρη η ομορφιά τούτου του τόπου.

Οι «κόρες» της Χάρις Αλεξίου

Κατεβαίνουμε ξανά στην αυλή και ρωτάμε για τις τρεις «φυτεμένες» πέτρες με τα πέτρινα στεφάνια -βασικά είναι τέσσερις, αφού υπάρχει άλλη μία στο πλάι. Πέτρες τις οποίες, όπως μας λέει, φύτεψε με του που εγκαταστάθηκε στο χωριό, αφού στην αρχή δεν φύτρωνε τίποτε στον χώρο. Και ενώ τον πρώτο καιρό κάποιοι επισκέπτες ρωτούσαν αν πρόκειται για τάφους των Τούρκων, η διάθεση στο σημείο άλλαξε όταν σε μια επίσκεψή της η Χάρις Αλεξίου σχολίασε «Πω πω τι κόρες είν’ αυτές!», γράφοντάς του μάλιστα ένα ποίημα με το που πήγε πίσω στην Αθήνα. «Έχω το χειρόγραφο, λέει ‘Αχ στην αυλή σου να ‘χα μπει, κάνε με κόρη σου Χαμπή’. Και μεσ’ το μυαλό μου, έκτοτε, ήταν και παραμένει η σκέψη να της κάνω κάτι, μια κόρη».

Μόνο το έργο μετρά

Ο ήλιος χάνεται για λίγο και όντας Νοέμβριος το κρύο γίνεται πιο έντονο, οπότε αποφασίζουμε να μπούμε ξανά μέσα στο εργαστήρι. Καθόμαστε και πάλι στον πάγκο εργασίας, ο οποίος αυτή τη φορά γεμίζει με φρέσκο παλουζέ, σουτζούκο, καρύδια και φυσικά την επετειακή ζιβανία της Λοέλ, μέσα σε μπουκάλια την ετικέτα των οποίων φιλοτέχνησε πρόσφατα ο ίδιος με χαρακτικά. Αφού τσουγκρίσαμε τα ποτήρια, πήρα το θάρρος να τον ρωτήσω για τις βραβεύσεις, τους επαίνους, τα κολακευτικά σχόλια, τη μεγάλη αναγνώριση και όλα όσα μας αποσπούν από την ουσία της Τέχνης και ενίοτε δυστυχώς φουσκώνουν λίγο το «εγώ» μας. «Ουδέποτε φούσκωσα. Βγήκα από τα νοσοκομεία, έκανα και εγχείρηση στον πνεύμονά μου και πριν περάσει ένας μήνας έφυγα για τη Βενετία και τη βράβευση από το Europa Nostra, ενώ με το που επέστρεψα στην Κύπρο έγινε και η εκδήλωση προς τιμή μου στη Λευκωσία. Αλλά εγώ απεναντίας ένιωθα έντονα την ανάγκη να καθαρίσω. Ήθελα να φύγουν και τα νοσοκομειακά και τα «βραβειακά», ήθελα να ξεχάσω ποιος είμαι. Έτσι πήγα ένα ταξίδι και όταν ήρθα πίσω στον κήπο μου ένιωσα ότι καθάρισα. Ουδέποτε στόχευσα στα βραβεία, με εξαίρεση ίσως τον καιρό που ήμουν έφηβος. Μόνιμα στο μυαλό μου ήταν η ανάγκη μου να εκφραστώ μέσα από τα έργα μου. Βραβεία ή μη βραβεία, αυτό που μετρά είναι το έργο το ίδιο. Το οποίο υπάρχει τώρα, θα υπάρχει και ύστερα από εκατό και διακόσια χρόνια. Είναι εκεί που θα μας ζυγίσουν ακόμα καλύτερα».

Το έργο της μάνας του και ο Α. Τάσσος που του καθόρισε τη ζωή

Στο πλαίσιο της εκεί συζήτησης δεν θα μπορούσαμε να μην αναφερθούμε και στο έργο της μητέρας του, Μαργαρίτας, η οποία αποτύπωσε με τον πιο όμορφο και ρεαλιστικό τρόπο τη ζωή της υπαίθρου. «Τα έργα της είναι η ιστορία της αγροτικής Κύπρου των μέσων του 20ου αιώνα. Όλη η αλήθεια της αγροτικής Κύπρου. Στα χωράφια και στα σπίτια. Εικονογράφησε αυτά που έζησε, όπως τα ήξερε. Λαϊκά, αφελώς, ναΐφ». Αναπόφευκτα μιλήσαμε και για τον μεγάλο Δάσκαλό του, τον Έλληνα χαράκτη Α. Τάσσο, στον οποίο οφείλει, όπως λέει, τα πάντα. Αυτόν που τον αγκάλιασε και τον μύησε στη σπουδαία τέχνη της Χαρακτικής. «Όταν μου είπε σε εκείνη την πρώτη συνάντησή μας, αφότου είδε τα έργα που του πήρα στο Χίλτον, ‘Είσαι καλός, χρειάζεται να ‘ρθεις μόνο λίγο καιρό κοντά μου’, φαντάζεσαι τι έγινε μέσα μου… ‘Κύριε Τάσσο, σκεφτόμουν δύο μέρες πώς να σας πω αν έχετε μαθητές να έρθω κοντά σας να μάθω, του είπα και τότε μου απαντά: ‘Όχι, μαθητές δεν έχω, αλλά εσύ θα ρθεις’. Εσύ θα ρθεις… Εγώ γι’ αυτό του κάνω μνημόσυνο ως τώρα. Πήγα κοντά του 20 μέρες, με είχε σαν τον γιο του, δεν έπιασε ούτε δραχμή από μένα και επιστρέφοντας ήθελα μόνο να γίνω χαράκτης, τίποτε άλλο. Αυτός με επηρέασε, άλλαξε όλη μου τη ζωή».

Στα Πλατανίστεια και σε σημαντικότατα μουσεία ανά τον κόσμο

Μας είπε επίσης για τους ωραίους μαθητές του, τόσο στην εκπαίδευση που υπηρέτησε για χρόνια όσο και αυτούς που έρχονται στη Σχολή κάθε Αύγουστο για τα δωρεάν μαθήματα που προσφέρει, ως οφειλή στη μνήμη του Α. Τάσσου, μιλήσαμε και για τον πλούτο της συλλογής του Μουσείο στα Πλατανίστεια. Αν αναλογιστεί κανείς ότι έργα των Raoul Dufy, Toyokawa Yoshikun, Marcantonio Raimondi, Adolfo Mexiac, Giovanni Francesco Grimaldi, Abraham Ortelious, Keisa Eisen, William Hogarth, Toulouse-Lautrec και πολλών άλλων που εκτίθενται εκεί υπάρχουν επίσης τα ίδια ακριβώς σε σημαντικότατα μουσεία ανά τον κόσμο, θα κατανοήσει τα μεγέθη. Η συλλογή του Μουσείου αποτελείται από 5 χιλιάδες χαρακτικά, που χρονολογούνται από τον 16^ο αιώνα μέχρι σήμερα! Ας δώσουμε όλοι μια ευκαιρία στον εαυτό μας να πάρει γεύση από τον πλούτο του Μουσείου Χαρακτικής Χαμπή. 

*Η συνέντευξη έγινε στις 22 Νοεμβρίου 2023 και δημοσιεύθηκε στο τεύχος 163 του περιοδικού MAN (Χειμώνας 2023-2024), που κυκλοφόρησε την Κυριακή 17 Δεκεμβρίου 2023 με την εφημερίδα «Η Καθημερινή». Ακριβώς έναν μήνα μετά, στις 20 Δεκεμβρίου, ο ίδιος ο Χαμπής Τσαγγάρης ανακοίνωσε στα social media ότι η ιστορία με τις υγρασίες μέσα στο Μουσείο Χαρακτικής έχει αίσιο τέλος και πως η επαναλειτουργία του θα ανακοινωθεί σύντομα (δες εδώ τη σχετική ανακοίνωση).